Listopadowy wiecz�r na Bia�o��ce. W mieszkaniu p�k in�. Marka Borowskiego siedzimy przy okr�g�ym stole. Jest nas trzech: pan Marek, Edward Figauzer - historyk Warszawy i ni�ej podpisany. Gospodarz pokazuje nam unikalne plany Zbrojowni nr 2. Pierwszy rysunek pochodzi z czerwca 1919 roku. A zatem sporz�dzony zosta� w rok po odzyskaniu niepodleg�o�ci. Jest to plan og�lny, sytuacyjny. Zaznaczono na nim 38 ponumerowanych i obja�nionych obiekt�w. Wiemy zatem, gdzie by�a kancelaria, wartownia, rusznikarnia, sk�adnica odpad�w (w oryginale napisano szmelcu), hala maszyn, transformatorownia, sk�adnica karabin�w, pracownia chemiczna, sk�adnica o�owiu i szereg innych pomieszcze�. Plan wykonano w podzia�ce 1:1000. W g�rnej cz�ci arkusza widnieje napis: Plan sytuacyjny warsztat�w i sk�ad�w artyleryjskich przy ul. Stalowej 18. Warszawa-Praga. Opr�cz kontur�w budynk�w na planie zaznaczono przebieg �wczesnych tor�w kolejowych. Istnia�o tu siedem rozga��zie� torowisk umo�liwiaj�cych wy�adunek i za�adunek towar�w do poszczeg�lnych hal. Wylot toru kolejowego znajdowa� si� w zachodniej cz�ci Zbrojowni. Do dzi� istnieje brama wylotowa na Al. Solidarno�ci. Na planie zaznaczono ponadto przebieg ulicy Stalowej z zaznaczeniem miejsca, gdzie znajdowa�a si� stacja Kolejki Mareckiej. Dzi� w tym miejscu powsta�y obiekty domu towarowego.

In�ynier Borkowski wyja�nia nam szczeg�owo, jak ten plan Zbrojowni skonfrontowa� ze stanem obecnym. Wreszcie jak rozpocz�to poszukiwania korytarzy podziemnych. Oto plan sporz�dzony przez M. Borkowskiego a firmowany przez Towarzystwo Poszukiwa� Zabytk�w (patrz rysunek 1.). Na planie tym wrysowano zabudowania istniej�ce w 1919 r. oraz budynki powojenne. Czarn�, grub� lini� zaznaczono zidentyfikowane dotychczas podziemia. Biegn� one r�wnolegle do ulicy Stalowej i prostopadle do niej. I to jest najwi�ksze dot�d osi�gni�cie zespo�u poszukiwaczy na tym terenie. Oczywi�cie, badania b�d� kontynuowane. Wiele podziemnych korytarzy, kana��w, tuneli czy jakby�my ich nie nazwali wymaga szczeg�owych ogl�dzin. Nie wiadomo czy sie� podziemna obejmuje ca�y obszar dawnej Zbrojowni. Nie wiadomo, kt�re kana�y mog�y nale�e� do istniej�cej tutaj stalowni zbudowanej pod carskim zaborem. Nie wiadomo, kt�re kana�y s�u�y�y na przyk�ad do przep�ywu czystej lub zu�ytej wody, dla potrzeb centralnego ogrzewania albo dla przewod�w gazowych i innych. Nie wiadomo dot�d czy korytarze podziemne mia�y po��czenie z innymi obiektami po�o�onymi na zewn�trz Zbrojowni. Nie wiadomo czy i gdzie istnia� schron przeciwlotniczy dla za�ogi. Pyta� podobnych jest sporo. Czy poszukiwacze znajd� odpowied� na wszystkie wymienione tylko w du�ym skr�cie pytania, czas poka�e.

Jak przedstawia si� obecnie sytuacja w dawnej Zbrojowni pokazano na rysunku 2. sporz�dzonym r�wnie� przez in�. Borkowskiego. Z dawnej Zbrojowni pozosta�o niewiele. Budynki zakreskowane na planie to resztki zachowanych obiekt�w. Na planie znajdziemy, naniesione czarnym kolorem, odszukane korytarze podziemne. Wyra�nie jest widoczne usytuowanie dawnej Zbrojowni na planie Pragi z przebiegaj�c� Alej� Solidarno�ci i torem kolejowym wiod�cym do Dworca Wile�skiego. Przy ulicy Szwedzkiej znajduje si� informacja, �e tutaj mie�ci si� teatr. Niestety, tego teatru ju� od kilku lat nie ma. Plan sytuacyjny, ten z 1919 r. niestety nie informuje nas, jak wygl�da�y poszczeg�lne budynki i urz�dzenia. Pan Marek odszuka� jedno jedyne zdj�cie z okresu mi�dzywojennego. Pokazuje ono wn�trze du�ej hali (resztki jej pozosta�y) wype�nionej pracownikami cywilnymi i wojskowymi oraz go��mi. Zdj�cie powsta�o z okazji po�wi�cenia obiektu i pochodzi z lat dwudziestych ubieg�ego wieku. Publikowane by�o w jednym z czasopism. Pan Marek otwiera sw�j gruby album ze starannie przechowywan� dokumentacj�. S� tutaj fotografie istniej�cych zabudowa�. S� r�wnie� zdj�cia podziemnych tuneli. Zdj�cia uzupe�niono drobiazgowymi, in�ynierskimi opisami. Co to za tunel, z czego zosta� zbudowany i domniemywane jego przeznaczenie.

Podane s� wymiary. Wysoko�� i szeroko�� podziemnych pomieszcze�, rodzaj cegie� i wyposa�enia, kt�re si� jeszcze zachowa�o. Niezwykle interesuj�ce s� zdj�cia podziemnej strzelnicy. In�ynier uzupe�ni� je w�asnor�cznie sporz�dzonymi planami, kt�re umo�liwiaj� wgl�d, jak tak strzelnica by�a zbudowana i jak funkcjonowa�a, jak by�y skonstruowane ruchome tarcze strzelnicze, korytarz, stalowe drzwi i os�ony, systemy sygnalizacyjne i inne wyposa�enie. To jest bez w�tpienia jedno z du�ych odkry� dokonanych na terenie Zbrojowni nr 2. Tutaj przecie� wypr�bowywano prototypy broni. W tej liczbie i karabinu przeciwpancernego kalibru 7,9 mm (wz�r 35) zaprojektowanego przez in�. J�zefa Maroszka. Karabin ten owiany legend� by� uznawany za najlepsz� bro�, kt�r� dysponowali �o�nierze wrze�nia 1939. Niestety, broni tej by�o ma�o. Niestety, znajdowa�a si� ona w magazynach nieraz bardzo odleg�ych i nie zosta�a dostarczona na czas do jednostek WP. Niestety, trzeba napisa� to po raz kolejny, karabin do czasu mobilizacji spoczywa� w zaplombowanych skrzyniach, jako bro� bardzo tajna - i s�usznie. Tylko �e nie wsz�dzie w dniach chaosu mobilizacyjnego wiedziano, jak najlepiej wykorzysta� now� bro�. Narzekano na brak instrukcji. Ale to ju� temat dla historyk�w i specjalist�w z dziedziny uzbrojenia.

W strzelnicy podziemnej usytuowanej oko�o dwa metry pod ziemi� przestrzeliwano mi�dzy innymi i wspomniany karabin. Bro� tutaj naprawiana czy wytwarzana musia�a odpowiada� okre�lonym wymaganiom technicznym i balistycznym. Certyfikat ze stemplem wojskowego zak�adu by� r�kojmi� jako�ci. Tej najwy�szej.

Pan Marek nie tylko fotografowa� i opisywa� tajniki naszej Zbrojowni. Nakr�ci� r�wnie� film kamer� wideo utrwalaj�c przebieg prac poszukiwawczych zar�wno na powierzchni, jak i pod ziemi�. Przewodnikiem w tych poszukiwaniach, komentatorem i nieocenionym pomocnikiem by� pan Ksawery Osi�ski, by�y pracownik Zbrojowni nr 2. (Przedstawia�em jego sylwetk�, jako Cz�owieka Pragi w roku ubieg�ym na �amach NGP). Wszystko, co pan Ksawery pami�ta�, zosta�o zatem zapisane na ta�mie wideo jako dokument autentycznego �wiadka wydarze� sprzed ponad p� wieku.

Obejrzeli�my film, zapoznali�my si� z dotychczasowym stanem poszukiwa�. Teraz trzeba oczekiwa� na dalsze odkrycia. Co prawda, zadanie nie nale�y do �atwych. Wiele korytarzy podziemnych jest zalane wod�. Niekt�re zosta�y zniszczone lub zasypane gruzem czy piaskiem. U�ytkownicy terenu dla w�asnej wygody zamiast wywozi� �miecie i gruz na wysypiska zamiejskie �adowali wszystko do podziemnych kana��w lub przypadkowo odkopanych tuneli. W ten spos�b utrudnili prac� dzisiejszym poszukiwaczom. Bardzo du�o tajemnic zwi�zanych ze Zbrojowni� nr 2 ju� wykryto, ale to dopiero szczyt g�ry lodowej. Na zako�czenie kilka refleksji. Obiekt nale�y do Agencji Mienia Wojskowego. Ca�y teren mo�na w ca�o�ci lub cz�ciowo wydzier�awi�. Ju� dzia�aj� tu magazyny i r�ne firmy. Teren nie przedstawia si� sympatycznie. Pozawieszane na drzewach p�achty reklamowe, a na ogrodzeniu (zabytkowym i chronionym!) wielkie tablice z reklamami - bilboardy nie dodaj� wdzi�ku by�ej Zbrojowni. Na dobr� spraw� ca�o�� wygl�da �a�o�nie. Zastanawiali�my si� co tutaj powinno powsta�.

Pan Marek Borkowski proponuje zorganizowanie Muzeum Techniki Budowlanej. Edward Figauzer widzia�by dodatkowo w takim muzeum stare parowozy i sprz�t kolejki w�skotorowej. Na pami�tk� Mareckiej. Wspomina nawet o mo�liwo�ci ustawienia na wielkim terenie starych woz�w tramwajowych. Ja doda�em do tych pomys��w muzealnych utworzenie parku, porz�dnego zadrzewienia terenu. Pozostawienie tylko budynk�w zabytkowych, a pozbycie si� barak�w i obiekt�w niezwi�zanych z histori� Zbrojowni. Potrzebny jest wzorowy plan zabudowy i unowocze�nienia. Mo�e w spos�b, jak to uczyniono z pozosta�o�ciami dawnej Fabryki Papieru w Konstancinie-Jeziornie. Ba, pomys��w na pewno b�dzie wi�cej. Tylko musi si� znale�� gospodarz. Jeden, dobrze sytuowany w�a�ciciel.

Je�li co� ciekawego wydarzy si� na terenie dawnej Zbrojowni nr 2 nie omieszkam powiadomi� naszych Czytelnik�w.

---

�eby powi�kszy� miniatur� kliknij na niej

---